PLATFORM DOCUMENTAIRE FOTOGRAFIE
De ene serie is de andere niet III
In deze paragraaf de laatste twee series die we onderscheiden namelijk
- De VORM serie
- De SEQUENTIE
De VORM serie
We spreken van een VORM serie als de formele kant van de fotografie het uitgangspunt is. De formele kant kun je zien als het pure fotografische. Dat betekent dat de serie (de foto’s in de serie) de basis vindt in onder andere de compositie, de kleur (of zwart-wit), standpunt, perspectief, lichtvoering, objectiefkeuze, detaillering van het materiaal, etc.
Hieronder zie je een voorbeeld van een kleine VORM serie van fotograaf Jaap Koer.
De vier foto’s van Jaap Koer heb ik in een paneel geplaatst. Zijn onderwerp is lijnen en vlakken van architectonische gebouwen. De foto’s zijn gemaakt vanwege (fotografische) vormaspecten. Compositie, kleur en materiaalweergave zijn bepalend voor deze foto’s. Foto’s die hoofdzakelijk gebaseerd zijn op vorm kun je vaak op verschillende manieren presenteren. Op een rij of zoals hierboven als een paneel. Omdat er geen sprake is van een verhaal wordt de presentatie vaak zo gedaan dat de vorm op die manier het beste uitkomt. Hieronder heb ik de vier foto’s nogmaals gepresenteerd maar nu met net even een andere volgorde in het paneel. Kijk eens welk paneel volgens jou de sterkste benadering geeft voor de vormserie en welke argumenten hanteer je daarbij?
Vormserie met een verwijzing naar …
Het volgende paneel zijn vier foto’s van fotograaf Leo Divendal. Hij heeft een serie ‘Het geheim van Utrecht’ gemaakt in opdracht van de gemeente Utrecht. Divendaal maakte deze serie in de periode 2003-2005. Hij heeft een impressie gegeven van Utrecht met foto’s van de grachten waarbij hij nadrukkelijk de fotografische vorm “claire obscure” heeft gekozen. Daarnaast zijn de sepiatoon en de vignetering belangrijke beeldmiddelen of vormgevingsaspecten in deze reeks. De gehele serie bestaat uit 26 foto’s en werden tentoongesteld in het Centraal Museum van Utrecht in 2008.
Naast de fotografische vorm heeft de serie zeker ook een documentair en verhalend karakter. “Het spanningsveld tussen het zichtbare en het onzichtbare is een vast element in het werk van Leo Divendal. Daarin ligt op zich al een geheim besloten. Voor de stichting Stedelijke Fotografie Utrecht [SFU] was dit één van de redenen Divendal uit te nodigen voor de ‘zoektocht naar het Geheim van Utrecht’. De serie dwaalt langs verschillende plaatsen in Utrecht. In elke foto is de fotograaf een geheim op het spoor maar lijkt ‘de oplossing of verklaring’ net te ontsnappen. Er is een suggestie van een verhaal, maar de inhoud blijft verborgen. Wat rest is een geheimzinnige stilte, een mysterieus beeld van een stad die al een lange historie heeft.
Leo Divendal (1947) is vooral actief als fotograaf, maar daarnaast schrijft hij ook over fotografie en organiseert hij fototentoonstellingen. Zijn documentaire fotoseries hebben in het algemeen een wat geheimzinnig verhalend karakter en zijn poëtisch van aard. Neem een kijkje op zijn website, je zult niet teleurgesteld worden door het werk van deze enigszins eigenzinnige fotograaf [klik hier].
De indelingen in series is niet absoluut …… slechts modelmatig
Karel Blossfeldt (1865-1932) was een Duitse, internationaal bekende plantenfotograaf. Hij begon een opleiding als beeldhouwer en modelleur in een kunstgieterij en hij gebruikte bladeren als voorbeeld voor versieringen. Op negentienjarige leeftijd begon hij op de school van het Berlijnse kunstnijverheidsmuseum (de latere Berlijnse Kunstacademie)
een tekenopleiding. Zijn voorliefde ging echter uit naar de fotografie. Daarom deed hij van 1890 tot 1896 aan een project in Rome mee van zijn tekenleraar Moritz Meurer voor de vervaardiging van onderwijsmateriaal van ornamentaal versierde voorwerpen. In deze periode begon hij met het systematisch fotograferen van planten. In 1898 werd hij onderwijsassistent en in 1899 docent van het vak „Modellieren nach Pflanzen“ aan dezelfde school. Hij heeft ongeveer 6000 gedetailleerde zwartwit foto’s gemaakt van
plantendelen, bladeren, stengels, bloemen, knoppen, takjes en vruchten. De foto’s waren vooral bedoeld om te gebruiken in zijn lessen. Hij beschouwde zichzelf als amateurfotograaf en maakte zijn opnamen met een zelfgebouwde
houten camera.
In veel van de series van Blossfeldt zie je dat de serie sterk gericht is op de VORM maar wel typologische ‘trekjes’ heeft. Blossfeldt was een aanhanger van de nieuwe zakelijkheid. Een stroming in de jaren twintig in de vorige eeuw waarin de eenvoud van het beeld en het strakke objectieve de boventoon voerde.
We hebben tot nu toe 5 soorten series met een zekere absoluutheid besproken. Zo eenduidig is het natuurlijk allemaal niet. Je kunt vaak aspecten of kenmerken van een bepaalde serie in een andere terugvinden. Fotografen leggen vaak verschillende accenten in hun werk waardoor je overlappingen krijgt als je de specifieke modelmatige indeling hanteert zoals in deze en de twee voorgaande paragrafen aan de orde is. Dus beschouw de indelingen echt als een model, een kader en durf dus op verschillende manieren combinaties te maken als je vindt dat dit de inhoud van je werk ten goede komt.
Even terzijde … anders naar de vorm kijken
Fotograaf Ruud de Jong ‘kwam ik tegen’ toen ik nog in het onderwijs werkzaam was. Ik kreeg een maandkalender van een onderwijsvakbond toegestuurd met daarin een twaalftal foto’s van hem. Intrigerend vanwege de vorm die hij gekozen had. Kijk maar naar de volgende foto.
Het is niet zozeer dat elke foto gerubriceerd kan worden als VORMgericht. Het is meer de totale presentatie waarom ik dit voorbeeld toch even aan de orde wil stellen. Ruud heeft namelijk een presentatievorm gekozen die sterk bijdraagt, misschien wel bepalend genoemd kan worden, voor de inhoud van het totaalbeeld. We zien een jongeman geflankeerd door de oudere man en vrouw, zijn ouders, in een huiselijke omgeving. Door de vorm te kiezen ontstijgt hij als het ware het ouderlijk huis. Als er een foto van de jongeman tussen de ouderen was gemaakt zou dat effect van weggaan en het ‘ontgroeien’ waarschijnlijk niet zo expliciet aan de orde zijn. Dit voorbeeld leert ons dat de vorm waarin een serie gepresenteerd wordt van invloed kan zijn op de totale betekenis.
SEQUENTIE
Er staat onzin als ik schrijf: SEUENTIEQ of SQUEENTIE. Dezelfde letters in een andere volgorde levert iets op wat geen betekenis heeft. De spellingscontrole van Word herkent het overigens wel en stelt voor om het te schrijven zoals het hoort. Iets soortgelijk is er ook aan de hand bij een fotoserie die tot de sequentie behoort.
Los van het wetenschappelijke onderzoek is de volgorde belangrijk vanwege de logica in de gang van het paard. De veranderingen volgen elkaar op in een logische ritme. Daardoor vormen de foto’s als het ware een -nieuw- geheel. Dat is essentieel voor wat we noemen een sequentiële serie.
In de sequentie is het tonen van een verandering typerend. Er worden een aantal foto’s, meestal naast elkaar, gepresenteerd die een geheel vormen. Een sequentie bestaande uit een aantal foto’s vormt een nieuw gegeven, er ontstaat iets ‘nieuws’ dat boven de losse foto’s uitstijgt.
De “moderne sequenties” hebben vaak de ruimte-tijd-plaats tot onderwerp. De Nederlandse fotograaf Michel Szulc Krzyzanowski (1949) is in de jaren zeventig tot midden tachtig bekend geworden door zijn sequenties. Hij “speelde” met de grootheden tijd en ruimte (in een aantal series letterlijk met de drie dimensies). De ene keer hield hij het standpunt hetzelfde en werd de veranderde tijd zichtbaar gemaakt door de wijzigingen in het spel van licht en schaduw. Een andere keer was juist het veranderde standpunt bepalend. In zijn sequenties zie je ook nieuwe totaalbeelden ontstaan. Een voorbeeld daarvan zie je hierboven. Als je één van de foto’s weg zou halen zou de betekenis van het totaalbeeld veranderen. Ook de volgorde in een sequentie kun je niet zomaar wijzigen zonder dat de betekenis van de fotosequentie verandert. Krzyzanowski is een heel belangrijke fotograaf in de fotogeschiedenis als het gaat over ‘moderne’ sequenties. Hij heeft een geheel eigen grammatica ten aanzien van begrippen als tijd en ruimte ontwikkeld. Een heel goede indruk van zijn sequentiële werk vind je op deze pagina van zijn website.
Een andere Nederlandse fotograaf die zich bezig hield met sequenties is Ger Dekkers (1929-2020). Hij maakte landschapsfoto’s waarin de sequentie leidde naar een totaalvorm en tegelijkertijd laat hij de effecten zien van de eerdergenoemde eenheden tijd, ruimte, plaats. Daarnaast maakte hij series waarbij de positionering van de elementen de belangrijkste rol speelt. Een voorbeeld hiervan is de serie “de goals van Dronten”. Werk van Ger Dekkers wordt in het Kröller Müller museum geexposeerd van 20 mrt 2021 – 5 sep 2021.
Met dit laatste voorbeeld keren we terug naar de eerste fotograaf die we in het kader van series besproken hebben namelijk Duane Michals (§ 3.2). De serie van de dichter met zijn muze hebben we als een verhalende serie leren kennen waarin de chronologie bepalend is voor de betekenis. We kunnen dat zeker ook een sequentie noemen juist omdat de begrippen plaats en tijd in volgorde in veel van zijn series terugkeren. Hieronder zie je ook weer zo’n verhalende serie maar tegelijkertijd is het ook een sequentie.
Drie paragrafen over series … en dan de documentaire fotografie
Er zijn in deze en de twee voorgaande paragrafen zes verschillende soorten series besproken. Vijf als je de verhalende en documentaire serie als één beschouwd en de verhalende als een specifieke documentaire serie met een chronologie.
Mogelijk dat de ene serie zich beter leent voor de Documentaire Fotografie dan een andere serie. De verhalende en documentaire serie liggen al snel voor de hand om die als de meest ultieme vorm daarvoor te noemen. Toch is dat niet waar. In Paragraaf 2.3 hebben we voorbeelden gezien die je nu een typologie zou kunnen noemen. Juist omdat Documentaire Fotografie niet tot een specifiek genre behoort, kun je elke uitingsvorm (type serie) gebruiken. We hebben zelfs ‘gezien’ dat kenmerken van bepaalde series gecombineerd kunnen worden. Waarvoor je uiteindelijk kiest hangt mede af van je themakeuze, je werkwijze en het type fotograaf dat je bent (meer conceptueel werkend of juist sterk intuïtief). Met andere woorden ‘elke soort serie – en zelfs mengvormen – kunnen ingezet worden voor een project Documentaire Fotografie’. De fotograaf kiest bij elk project welke soort het meest geschikt lijkt!
KERNPUNTEN
Vormserie: series waarbij aspecten van de fotografische beeldtaal als belangrijkste gezien moet worden. Er is dus een specifieke aandacht voor de uitvoering van de fotografie. Bovendien is dat specifieke ook bepalend in elke foto.
Bij presentatie van een serie kan ook de vorm een bepalende rol spelen om de aandacht te vestigen op een inhoudelijk aspect.
Sequentie: is een reeks waarbij de volgorde bepalend is voor het nieuwe beeld. Ook kan het zijn dat bij een sequentie het ‘beeldverhaal’ (extra) betekenis krijgt door de reeks. Bij een sequentie speelt naast de volgorde ook de tijd/tijdsverandering en de plaats/plaatsbepaling/ruimte een rol. Bij een sequentie kun je spreken van fasen in de verandering. De foto’s in een sequentie worden vaak gepresenteerd als een lineaire reeks of in een grid/frame.
OPDRACHT #3.4
Kijk of je van je bestaande foto’s een (kleine) VORMSERIE kunt samenstellen. Stuur die op voor publicatie.
Als je daar geen geschikte foto’s voor hebt dan wil ik je vragen om een kleine vormserie (drie foto’s) te maken met papier (wit, gekleurd of ..). Uiteraard ben ik en anderen daar nieuwsgierig naar en als je de serie opstuurt publiceer ik die. Misschien een leuk voorbeeld van wat je met papier kunt doen, is de volgende foto van het fotografen duo Blommers en Schumm. Lees eventueel ook deze blog van Merel Bem, redactioneel kunstjournalist die zeer regelmatig over fotografie schrijft o.a. in de Volkskrant.
Sequenties worden niet zo heel vaak gemaakt. Mocht jij wel eens eerder een of meerdere sequenties hebben gemaakt hou ik me aanbevolen voor een zo’n serie. Uiteraard ook om te publiceren.
Nogmaals als je één van de drie bovenstaande uitwerkingen naar me toe stuurt is het helemaal geweldig!