DOCUMENTAIRE FOTOGRAFIE
DF toen en nu
Zo gauw er camera’s waren, begonnen psychiaters hun patiënten te fotograferen. Het was bedoeld als een zuivere registratie van het ziektebeeld.
Die grote handen, de uitgesproken neus, de vooruitstekende kin en de prominente lippen, doen vermoeden dat de vrouw lijdt aan acromegalie, een vorm van reuzengroei. Een ziekte waarvan we nu weten dat ze voortvloeit uit een stoornis in de hypofyse. De hypofyse is de klier in de hersenen die het groeihormoon produceert. Goedaardige en andere tumoren kunnen de productie van dat hormoon beïnvloeden. Naast de groei wordt ook vaak het gemoed beïnvloed, aldus de deskundigen.
In 2003 schreef Erwin Mortier een artikel in de Volkrant over de ongemakkelijke tentoonstelling ‘Menselijk, al te menselijk. Fotografie en psychiatrie (1870-1940)‘ in het Museum Dr. Guislain in Gent
‘Ergens in die schemerzone tussen diagnostisch optimisme en therapeutische machteloosheid functioneren de foto’s van psychiatrische patiënten uit de collectie van dr. Meijers, die van 1905 tot circa 1919 verbonden was aan het Amsterdamse Wilhelminagasthuis. Het is meteen duidelijk wat het doel was van deze foto’s als je ze in de tijd terug plaatst. Veelal hebben ze uitsluitend tot doel gehad te laten zien hoe een patiënt met een bepaalde ziekte te herkennen was. De didactische functie van de foto’s en het gebruik als diagnostisch en vergelijkend hulpmiddel was de belangrijkste reden voor de psychiatrie. Dat bij het fotograferen gebruik werd gemaakt van de klassieke en toen geldende portretkunst is niet meer dan een constatering, wellicht ingegeven door de portretfoto’s die men toen zag. Er was geen enkele behoefte tot het delen van de foto’s buiten de kliniek anders dan op informatieve en medische gronden.’
foto’s uit de kliniek van dr. Meijers rond 1920 
Ondanks dat er destijds geen enkele documentaire ambitie was, wekt de fotoserie nu wel de indruk van een documentair project. En misschien is het ook wel zo. Immers het fenomeen is weliswaar destijds niet met die bedoeling vastgelegd maar heeft wel de kenmerken van een documentaire in zich.
Martin Gusinde, Oostenrijker van geboorte, ging na zijn studie antropologie en inwijding tot missionaris in 1911 naar Chili en gaf als wetenschapper les aan het Etnografisch Museum in Santiago. Tussen 1918 en 1924 maakte hij vier lange studiereizen naar Tierra del Fuego (Vuurland). Daar mocht hij deelnemen aan de inwijdingsrituelen van de groepen en nam hij hun gesprekken en liederen van de inheemse volkeren op. Ook maakte hij foto’s, niet als fotograaf maar als wetenschappelijk antropoloog.
Nu zijn de 1200 foto’s die hij maakte een unieke getuigenis. Een wetenschappelijke reis van deze missionaris komt vandaag de dag naar voren als een ongekende ervaring bij het zien van deze ‘oermensen’. De portretten en de beschilderde lichamen brengen ons niet alleen terug naar een tijd van het primitieve en het oorspronkelijke maar ook naar een hedendaags mystiek beleven bij het zien daarvan. Deze foto’s onthullen een wereld die niet meer bestaat met een kracht die zijn weerga niet kent. Heel direct en betrokken op de mensen die hij ontmoette en waar hij als wetenschappers alles van wilde weten. Het feit dat Gusinde geen fotograaf was en hij geen vooropgezet plan had voor het maken van een specifieke fotografische documentaire maakt het misschien des te puurder. In 2015 was er een grote overzichtstentoonstelling van zijn werk op het mondiale fotofestival in Arles. Het onderstaande Youtube filmpje vind ik heel bijzonder vanwege de bewaarde geluidsopnamen die hij destijds van een niet meer bestaande Selk stam maakte.
Een hedendaagse fotograaf die een hommage aan de mensheid brengt is de Britse en in Nederland woonachtige Jimmy Nelson [Kent, 1967]. Een uitspraak van hem is: ‘Ik wil de trots van die mensen voelen.’ Daarmee is de attitude waarmee hij mensen tegemoet treedt duidelijk. Maar ook zijn benaderingswijze, namelijk het voelbaar maken van ‘het iets’ in zijn beelden. Het gaat niet om het afbeelden maar het verbeelden. Je zou de voorbeelden uit de historie -de foto’s van psychiatrische patiënten en de inheemse volkeren- nog als afbeeldingen kunnen zien, althans in die tijd met geen enkele andere behoefte dan te registreren van wat er is. Nelson daarentegen wil de vreemde volkeren over de gehele wereld een gezicht geven dat verder gaat dan uitsluitend het feitelijke bestaan. Het begon allemaal toen hij in 1985 de kostschool verliet en twee jaar lang Tibet te voet doorkruiste. Hij had een klein cameraatje bij zich en fotografeerde zijn reis. Terug uit Tibet werden zijn foto’s uit Tibet gepubliceerd door de Engelse National Geographic, de start van de carrière van een twintigjarige die uitgroeide tot een van de grootste etnologische fotografen van deze tijd. Jimmy Nelson zelf zegt in een interview in het Parool daarover het volgende. “Mijn verhaal werd gepubliceerd. De foto’s waren helemaal niet bijzonder, maar het was het verhaal van een jongen die twee jaar in Tibet had gewoond, de eerste witte in vijftig jaar. Ik kreeg er wat geld voor, dus toen was ik opeens fotograaf.”
In het interview (15 september 2018) met journaliste Vera Spaans zegt Nelson op de vraag
U zegt dat dit boek een zoektocht is voor u. Hoe werkt dat?
“De zoektocht naar de schoonheid in de mens. Die wil ik voelen in mij. De trots, de eenvoud, de balans. De kennis, de kracht. Ik bewonder die mensen. Ik wil dichterbij komen, ik wil hen op een voetstuk plaatsen omdat ik ook zo gezien wil worden.”
Is het kunst?
“Ik vind de naam kunstenaar een beetje arrogant. Ik ben gewoon Jimmy en ik ben nieuwsgierig. Maar laatst zei iemand dat hij me ziet als kunstenaar: het gaat om de ziel die je brengt in de foto, en dat is kunst, want je stelt een vraag. Je zet mensen aan het denken.”
Nelsons werk heeft echter uit verschillende hoeken ook wel kritiek gekregen. In 2014 werd hij op de site van de Amerikaanse nieuwsorganisatie Truthout ervan beschuldigd dat hij met zijn boek een foutief en schadelijk beeld zou scheppen van inheemse stammen. Er werd betoogd dat Nelson hen fotografeerde in kledij die ze nooit hebben gedragen en ze ‘ontdoet van hun dagelijkse kleren’ om zo een geënsceneerd en niet waarheidsgetrouw beeld van de inheemse stammen te schetsen.
Nelson reageerde op deze kritiek in een interview met BBC. Nelson zegt: “De foto’s zijn absoluut geposeerd. Mensen staan normaliter niet om zeven uur ‘s ochtends onder een waterval, wachtend tot de zon opkomt, tenzij je dit specifiek van ze vraagt. Ik presenteer deze mensen op een manier die niet eerder is gedaan. Wij presenteren onszelf in de ontwikkelde wereld op een ideale, gestileerde wijze, omdat we geloven dat we belangrijk zijn. Ik heb hen de tijd en respect gegeven, die wij onszelf zouden geven…” In dit antwoord herken je de fotograaf maar ook de mens Nelson die de volkeren in hun trots wil tonen met begrip voor hun cultuur. Nelson is een commerciële fotograaf. Dat hij zijn werk mede vorm geeft vanuit de commerciële gedachte daaraan zou niemand zich naar mijn idee kunnen storen. Dat hij niet het dagelijkse leven fotografeert maar de mensen verheft zie ik als een positief uitgangspunt, gebaseerd op de eerlijke gedachte die hij uitspreekt als hij het heeft over de trots van de mensen. Fotografie vertelt een waarheid, maar zelden dé waarheid van de werkelijkheid (zie o.a. de klok van Lemagny). Het is natuurlijk waar dat door de enscenering die hij toepast er voor een deel voorbij wordt gegaan aan het dagelijks leven. Nelson is daarover echter ook duidelijk en dat is zichtbaar in zijn video’s die tijdens zijn reizen geproduceerd worden. De video ‘The bigger picture’ gaf hij uit als een soort van nieuwjaarswens van de ‘firma Jimmy Nelson, eind 2019. Volgens mij blijkt ook daaruit zijn bedoeling als het gaat om uitstervende volkeren met veel empathie een plaats te geven in onze -voor velen onbekende- wereld. De wereld van nu, misschien ook de wereld die gaat verdwijnen en een wereld waarop je in de toekomst op verschillende manieren kunt/zult terugkijken!
Documentaire fotografie is integer als niet het leugen regeert voor persoonlijk gewin en niet over de rug van anderen gemaakt wordt.
Dr. Meijers en missionaris Gusinde gebruikten de fotografie niet om expliciet een documentaire te maken. Nelson fotografeert en ensceneert om daarbij op een specifieke manier een deel van de wereld te laten zien, als documentaire fotograaf. Tot slot van deze paragraaf kijken we naar enkele documentaire fotografen die de dagelijkse werkelijkheid willen laten zien.
WINNAAR CANON ZILVEREN CAMERA 2019 – EDDY VAN WESSEL
HET LAATSTE BOLWERK
DE ZILVEREN CAMERA
De Zilveren Camera is de Nederlandse prijs voor fotojournalistiek en documentaire fotografie en wordt sinds 1949 uitgereikt. Stichting De Zilveren Camera is de drijvende kracht achter het initiatief. De Zilveren Camera heeft als taak de kwaliteit van de fotojournalistiek in Nederland te verhogen, een opdracht die nog komt van de oprichters in 1949. Het belangrijkste instrument hiervoor is de jaarlijkse wedstrijd, waarmee prijzen worden toegekend in diverse categorieën en de keuze voor de belangrijkste onderscheiding voor nieuwsfotografie in Nederland: de Canon Zilveren Camera. [Bron Website Zilveren Camera]
Beschrijving: 2019, march.
The fight for the last isis bastion | © Eddy van Wessel
In 2019 werd de Zilveren Camera uitgereikt aan Eddy van Wessel. Hij won met een fotoserie over IS-families op de vlucht in Syrië. Het is de derde keer dat de fotograaf de prijs wint en er is slechts één andere fotograaf die dit voor elkaar kreeg. De jury noemt Van Wessels werk van een ongekend niveau. De foto’s van Van Wessel zijn indringende zwart-witbeelden van IS-terroristen en hun familie die hun laatste schuilplaats verlaten. “Dit is een ondergesneeuwd verhaal”, legt Van Wessel uit. “Ik ben in maart naar Baghouz gegaan met de intentie om niets anders te doen dan het verhaal vast te leggen. Dat verdwijnt weer van de voorpagina’s en als je de kans krijgt om dit zo opnieuw op de agenda te zetten, dat mensen na gaan denken over wat er moet gebeuren met de overblijfselen van IS, dan heb je als fotograaf je doel compleet bereikt.”
“Je ziet de dramatiek, je ziet de pijn, de moeite, het is een hele sterke serie”, zegt juryvoorzitter Marc Prüst. “Het zijn bijna dystopische beelden van een van de laatste bolwerken van IS.” Van Wessel zelf zegt dat hij hoopt dat met de prijs mensen tot nadenken aangezet worden. Hij was daar ruim een maand in opdracht van Der Spiegel en dagblad Trouw.
We blijven bij de Zilveren Camera winnaars. Als het gaat over documentaire fotografie mag je dit instituut eren vind ik. Elk jaar al vanaf 1949 schrijven zij de (internationale) wedstrijd voor Nederlandse of in Nederland woonachtige fotografen uit.
1E PRIJS – DOCUMENTAIR NATIONAAL – 2019 – MARIJN FIDDER
STOUTE CELLEN
De jonge Marijn Fidder (Harderwijk) fotografeerde kinderen met kanker in de leeftijdscategorie 0 tot 13 jaar, in verschillende stadia van hun ziekte. Marijn wil de wereld verhalen vertellen, zoals ze deed over kinderen met kanker. In een interview in TROUW vertelt ze ‘mensen willen graag dat iets persoonlijk wordt gemaakt. In groep 3 van de basisschool overleed een vriendje aan kanker. Het ging zo snel, dat ik hem niet meer heb kunnen bezoeken in het ziekenhuis.” Marijn realiseerde zich later, toen ze kinderen met kanker fotografeerde, dat ze zijn overlijden niet echt goed verwerkt had. Met haar fotoserie Stoute Cellen won ze in 2019 de 1e prijs documentair nationaal. Op tweeëntwintig jarige leeftijd. Dat belooft nog wat. De serie kun je bekijken op de site van de Zilveren Camera en op haar eigen website staat een klein kort filmpje van het moment dat ze een kind fotografeert. In de video hierna ontmoet je Marijn. Naar mijn idee een interview dat voortreffelijk laat zien waarom ze dit thema fotografeert en de betrokkenheid daarmee.
De derde fotograaf met een documentaire haal ik ook uit een van de winnaars van de Zilveren Camera namelijk Merel Schoneveld.
2E PRIJS – NIEUWS NATIONAAL SERIE – 2019 – MEREL SCHONEVELD
HET (LAATSTE?) VREUGDEVUUR
Tijdens de jaarwisseling van 2018-2019 liep het vreugdevuur van Scheveningen uit de hand toen een harde zuidwestenwind brandende stukjes hout van de stapel richting het dorp blies en een vonkenregen veroorzaakte. Er braken tientallen branden uit toen huizen en gebouwen in de buurt vlamvatten, en er viel een dikke laag as in de wijde omgeving. Bekijk deze serie op de website van de Zilveren Camera.
Op de website van Merel kun lezen dat ze sinds 2016 pas echt is gaan fotograferen. Wat goed is komt snel. Kijk maar eens naar haar palmares sinds dat moment: Winnaar Ed van der Elsken competitie, Stedelijk Museum – 2017 | Winnaar Street photography International Awards – 2017 | Winnaar Street Shooting Around the World Fotowedstrijd, Los Angeles Center of Photography – 2018 | Tweede prijswinnaar Categorie “News National”, Zilveren camera – 2019 | Winnaar Care4Corona Pandemic fotowedstrijd – 2020
KERNPUNTEN
Soms ontstaat een documentaire na vele jaren, aanvankelijk onbedoeld als DF krijgt het vanuit een historisch perspectief een andere waarde. Überhaupt zie je vaak dat verhalende of ‘storytellende’ foto’s in de loop van de jaren aan betekenis winnen vanwege de veranderende wereld.
Documentaire fotografen hebben altijd rekening te houden met de waarheid. Ik noem dat Integere -Ingekleurde- Fotografie.
Opdracht # 2.2
In deze paragraaf zijn 3 fotografen voorgesteld die in 2019 met een prijswinnende serie zijn bekroond, Eddy van Wessel, Marijn Fidder en Merel Schoneveld.
Bepaal van de drie series van deze fotografen vanuit welke invalshoek ze gemaakt zijn. Kijk eventueel nog even naar de theorie in § 1.3.
Benieuwd wat iedereen er van vindt, stuur dan je antwoord naar me toe.