§ 2.1 DF in hoeveel foto’s

DOCUMENTAIRE FOTOGRAFIE

DF in één foto of in meer dan een half miljoen ?

In de voorbeelden tot nu toe ging het stilzwijgend steeds over fotografen die series maken. In de documentaire fotografie is het werken in series vaak aan de orde. Immers in een serie kun je je verhaal doorgaans beter vertellen dan in één enkele foto. We komend daar nog op terug in de paragrafen over series. Maar natuurlijk kun je ook met een specifieke foto een verhaal vertellen. We noemen dat een verhalende foto of een ‘storytellende’ foto.

Kerstmarkten vormen een uitgaansgelegenheid, een figuurlijk (en soms letterlijke) snoepkraam , voor velen. Mensen zoeken warmte in donkere tijden, Gezelligheid, funshoppen en niet te vergeten de glühwein die op Duitse kerstmarkten tot een van de noodzakelijkheden behoort. Op zo’n drukke plek is er misschien nog een graantje mee te pikken van de rijkdom en het goedgemutste van de kerstmarktbezoekers. Op een plek zitten waar je opvalt maar niet in de weg zit voor het vertier zoekende publiek. Contrast in ons bestaan, ook met Kerstmis.

Als je een foto als hierboven ziet dringt zich bijna als vanzelf een verhaal op. Dat hoeft niet per se het verhaal te zijn dat ik bij mijn foto heb geschreven. Maar iets van contrast of tegenstelling zal ongetwijfeld bij de meesten wel naar voren komen. Bij de meesten want als je de Kerstmarkten verafschuwt, zal het verhaal een heel ander karakter hebben dan dat je normaliter, buiten coronatijd, elk weekend vanaf november er te vinden bent. Hoe een verhalende foto ervaren wordt ligt niet alleen aan de fotograaf. In het proces van communicatie speelt ook de ervaring en attitude van degene die naar de foto kijkt een belangrijke rol en leidt soms tot een geheel ander verhaal.

In de foto hierboven speelt de kast een belangrijke rol. Inhoudelijk maar ook als vorm. Het geeft de vrouw de steun die ze nodig heeft. Ondanks dat de foto maar een moment weerspiegelt, zit ze daar de ganse dag. De kast maakt dat in de vorm, door het vlak in de compositie, de twee werelden nog nadrukkelijker ‘verdeeld’ worden.

‘Tussendek’ 1907 foto door Alfred Stieglitz. Oorspronkelijke heliogravure © Museum Ludwig, Keulen

De foto die Alfred Stieglitz in 1907 (!) maakte, kun je zien als een documentaire foto. Het verhaal is dat het tussendek normaal gebruikt werd voor opslag van goederen. In deze foto wordt het tussendek echter bevolkt door de arme immigranten die geen geld hadden om op het ‘normale’ dek voor personen de overtocht te maken. Dit gegeven (wat je de inhoud van de foto zou kunnen noemen) wordt in de compositie benadrukt door de ‘heldere lijn’ van de loopplank.

De foto van de vrouw en de Kerstmarkt zou deel kunnen uitmaken van een serie over rijk en arm. Daar past hij wel in. Maar stel dat ik deze foto opneem in een serie die gaat over het thema ‘Welk werk doe jij ?’ dan wordt de betekenis een geheel anderen. De context van een foto draagt bij aan de betekenis van het beeld, sterker nog kan tot heel andere gedachten leiden.

Jo Spence [1934 – 1992] was een Britse fotografe, schrijver, cultuurwerker en therapeut. Ze schreef een geschrift waarin ze verschillende onderwerpen samen bracht, zowel persoonlijk als politiek. Haar hele leven worstelde ze met zaken als de sociale klasse, familiegeschiedenis, seksualiteit, representatie van vrouwen en visuele ideologieën. In haar fotowerk putte ze uit haar eigen geleefde ervaring als vrouw met een arbeidersachtergrond en haar strijd tegen kanker, geestelijke gezondheid, haar opleiding en familiaire achtergrond. Ze was sociaal ingesteld, met het oog op de machtsstructuren in het leven van mensen.

Jo Spence is in de fotografiewereld niet zo bekend. Maar ze is iemand die vanuit haar eigen leefwereld en achtergrond op een heel persoonlijke manier fotowerk maakt. Ik vind dat in veel van haar ‘soloprints’ sterk documentaire verhalen schuilgaan. Voor meer werk van haar klik hier. [Let op, het zijn niet de meest vrolijke beelden die ze van zichzelf toont.]

Als een foto een verhaal in zich heeft, is het voor de beschouwer soms niet duidelijk waar het over gaat. Het verhaal van een foto kan te maken hebben met het tijdstip waarop de foto gemaakt of gepubliceerd wordt. Deze foto werd gemaakt net voordat de lockdown in coronatijd zou worden opgeheven. Het gymnasium heeft de voorbereidingen getroffen als na het weekend de school weer open gaat. De foto had ik ook kunnen nemen toen ik nog actief in het onderwijs werkzaam was. Als we ‘s avonds een schoolfeest hadden werd een deel van de school afgezet voor de leerlingen. Als je de beschouwer (per se) wilt leiden naar het voor jou bepalende verhaal, kun je bijvoorbeeld een titel aan de foto geven of zelfs een kort verhaaltje erbij schrijven.

Niet elke foto komt even verhalend over terwijl de fotograaf er wel een verhaal mee wil vertellen. Foto’s waarbij het verhaal bijvoorbeeld schuil gaat in het poëtische van het beeld. Foto’s die als ‘één-beeld’ onvoldoende vertellen, maar wel een onderdeel kunnen vormen van een groter geheel. Mogelijk dat de fotograaf intuïtief een beeld heeft gemaakt dat voor hem/haar wel past in een breder verband maar als alleenstaand beeld presenteert. Later als je het geheel ziet, gaat het beeld aan betekenis winnen. Zo’n foto zou de volgende kunnen zijn.

Een foto die als losse foto niet direct een storytellend beeld is. | © Peter van Tuijl
Deze foto is van fotograaf Bettina Hogeweg. Ze is afgestudeerd aan de fotovakschool in 2015 waar ze de opleiding ‘fotografische vormgeving’ cum laude heeft behaald. [zie haar website kunstfotografie.studio Corbeau | © Bettina Hogeweg]

Is de foto van Bettina Hogeweg een verhalende foto? Het lijkt een oude foto, een vergeeld kiekje maar het heeft ook een voelbare relatie met de eigen ik. Je kunt je afvragen of hele persoonlijke foto’s gerekend kunnen worden tot de documentaire fotografie. Volgens mij heeft het te maken met het uitgangspunt van de fotograaf. Met welk doel is de foto gemaakt. Je ziet steeds meer dat jonge mensen als afgestudeerd fotograaf niet meer kiezen voor het uitoefenen daarvan als beroep. Ze maken werk dat hen raakt, werk dat gaat over de wereld waarmee ze verbonden zijn. Dat kan dan gaan in de richting van autonome beelden maar nog steeds vertellen ze daarmee een verhaal. Je kunt hierin ‘het verhaal met een persoonlijke boodschap’ zien [zie § 1.3 de klok van Lemagny]. Deze foto komt overigens uit een serie met als thema dementie.

Hieronder staat een foto gemaakt door Willem Melching (historicus verbonden aan de UVA). Zijn vrijetijdsfotografie is mogelijk een uitlaatklep voor het serieuzer werk als Duitslandexpert aan de universiteit in Amsterdam. Humorvolle en onverwachte momenten spelen in veel van zijn foto’s een rol. Zo ook hier bij ‘tweemaal Canta‘. Iedereen kent hem wel, de koekblik oorspronkelijk bedoeld voor minder validen, tegenwoordig het vehikel dat door opgroeiende pubers gebruikt wordt omdat ze het vertikken nat te worden bij een gezond Nederlands buitje. Maar dat is mijn verhaal. Deze foto nodigt uit tot een verhaal dat voor iedereen weer verschillend kan zijn. Het zegt iets over vandaag de dag, maar wat is niet eenduidig. Deze week las ik ergens ‘wat je niet weet, kun je niet zien’. Dat is aardig van toepassing op deze foto. De context van een enkele foto laat zich soms moeilijk raden. Meerdere foto’s geven (al meer) context net zoals titels of korte verhalen.

De humor en de tragiek wordt op verschillende manier in deze foto getoond. Zie eens de scheve lantaarnpaal, het slot aan de bank, de krassen op het autootje, nog los van het duo ….. Als je meerdere foto’s van de Canta bij elkaar brengt ontstaat er vanzelf een verhaal, een ander verhaal misschien. | © Willem Melching

Overigens staat in het beeldmagazine Hollandse Beelden van november 2017 een artikel over deze 45 kilometerautootjes. De foto’s, gemaakt door tal van verschillende fotografen, zijn door de redactie bij elkaar gebracht waardoor er een documentair tijdsbeeld is ontstaan. Zo kun je met meerdere foto’s over hetzelfde onderwerp een fenomeen documentair belichten. Je ziet dat onder meer ook bij de fotoverzamelingen van Volkskrant fotoredacteur Frank Schallmaier. Hij selecteert foto’s uit het dagelijkse fotoarchief (meer dan 10.000 beelden) en focust daarbij op een speciaal detail. Met een reeks foto’s die allemaal één en hetzelfde detail laten zien ontstaat er een nieuw of ander verhaal. Kijk hier naar een video van een deel van het interview met Frank in de ‘wereld draait door’. Het duurt 10 minuten maar als het genoeg is dan is er altijd de off-knop.

De Nederlandse fotograaf Hans Eijkelboom [Arnhem, 1949] fotografeert al ruim vijfentwintig jaar elke dag op straat mensen met een bijzonder kenmerk. De en dag mensen met gele tasjes, de andere dag brildragende figuren met een zwart montuur en op een andere moment duo’s met respectievelijk een zwarte en bruine jas. Elke dag, vijfentwintig jaar lang, 80 foto’s per dag leidde tot een super grote tentoonstelling in onder andere het Haagse Fotomuseum (2017) maar ook in vele topmusea ‘all over the world’.

Je kunt zijn werk typeren als een voortdurend zoeken naar de interpretatie van identiteit. Met zijn camera zoekt hij naar relaties en overeenkomsten in uiterlijk en gedrag van toevallige voorbijgangers. Zo springen de overeenkomsten als eerste in het oog: groene parka’s met blauwe spijkerbroek, denim rokjes met zwarte leggings, Rolling Stones t-shirts of mouwloze ruitjeshemden. Overeenkomsten en het massale van de series laten iets zien van de wereld waarin we leven, het consumentengedrag, het modebeeld, het individuele en tegelijkertijd het collectieve.

Maak nader kennis met het werk van kunstenaar/fotograaf Hans Eijkelboom

KERNPUNTEN

Documentaire fotografen vinden het belangrijk dat hun foto’s verhalen vertellen. In een serie wordt het brede verhaal verteld en uitgediept. In één enkele foto wordt een fragment of een specifiek aspect verteld. Dat kan een onderdeel van een breder verhaal zijn maar hoeft dat niet perse te zijn.

Hoe een foto geïnterpreteerd wordt ligt mede aan de beschouwer. Wat is de houding en visie van iemand op het getoonde fenomeen en welke ervaringen heeft hij/zij in deze. Denk aan de uitspraak: “wat je niet weet, kun je niet zien.”

De inhoud (het verhaal) van een documentaire foto kan ondersteund worden door de fotografische vorm en daardoor explicieter of duidelijker worden.

De inhoud van een foto en de bedoeling van de fotograaf kan door een titel of een korte toelichting duidelijker worden. Het is niet zo dat het moet, maar het kan!

Meer poëtische foto’s, persoonlijke beelden met een autonoom karakter of foto’s waarin het fotografische (bijvoorbeeld de esthetica) de boventoon vormen zullen als losse foto’s niet zo snel als documentaire foto’s gezien worden.

OPDRACHT # 2.1

Je kunt foto’s zoeken uit je recente archief (recent noem ik tot pakweg 5 jaar geleden) of foto’s in de komende periode maken. Het is de bedoeling dat je een foto selecteert (of maakt) die sterk verhalend is en die jij eenduidig vindt in zijn betekenis. En nog een andere foto waarvan jij veronderstelt dat die op verschillende manieren geïnterpreteerd zal worden. Zoek verder nog een documentaire foto waarbij je een kort verhaal (50 tot 100 woorden) schrijft. Probeer niet letterlijk te beschrijven wat er werkelijk op de foto staat. Als je het wilt delen met anderen, stuur dan foto’s en verhaal naar mij info@fotopetervantuijl.nl