§ 5.1 HET PORTRET IN DE DOCUMENTAIRE FOTOGRAFIE

PLATFORM DOCUMENTAIRE FOTOGRAFIE

Het accent in een documentaire reeks

In veel documentaire series worden verschillende soorten foto’s gebruikt. Zo hebben we in eerdere voorbeelden gezien dat in één documentaire serie zowel portretten als landschappen of stillevens voor kunnen komen.

Misschien is het daarom wel een beetje vreemd -en misschien zelfs wat verwarrend- om de genres in relatie tot de documentaire fotografie te bespreken. Toch wil ik dat doen om redenen dat in het werk van veel (vrijetijds)fotografen een bepaald genre de boventoon voert. Juist bij de stap naar een nieuw documentair project kan het helpen als je je eigen voorkeur in genres mee kunt nemen in de samenstelling of vormgeving daarvan. Voor alle duidelijkheid het thema/onderwerp [WAAROM en WAT] is bij een documentaire altijd leidend. Het HOE om uitdrukking te geven aan het WAAROM/WAT zit in de fotografische keuzes en uitwerking -waaronder je het genre kunt rekenen- en is geen doel op zich!

Er zijn uitstekende voorbeelden van zowel professionele als vrijetijdsfotografen die tot een documentair project komen en dat voor een belangrijk deel genregericht uitwerken.

Ik onderscheid in deze en de twee volgende paragrafen drie hoofdgenres namelijk het PORTRET, het LANDSCHAP en het STILLEVEN.

HET PORTRET

Ton Hendriks onderscheidt in zijn gerenommeerde boek Beeldspraak [9789059406346 | Druk: 1 juni 2013 | 242 pagina’s | € 40,–] drie typen portretten namelijk het individuele portret, het sociale portret en het subjectieve portret.

Het individuele portret geven een beeld van de persoon (die we wel of niet al kennen). Bij het sociale portret gaat het (wat) minder om de individuele persoon maar meer nog om de groep die hij/zij vertegenwoordigt, de achtergrond van die persoon (of type personen). Bij het subjectieve portret speelt de fotograaf een dominante of belangrijke rol in de regie van het portret. De fotograaf ‘gebruikt’ de persoon die hij fotografeert als een ‘persoonlijk’ uitdrukkingsmiddel. De fotograaf wil iets ‘vertellen’ en degene die gefotografeerd wordt, speelt een ‘spel’ (mee met de fotograaf).

In het portret zijn de blik (gezichtsuitdrukking) of pose (gezicht maar ook lichaamshouding), achtergrond en eventuele objecten of attributen belangrijke verwijzende aspecten en spelen een rol in de betekenis die aan het portret gegeven kan worden.

In deze paragraaf komen enkele specifieke voorbeelden van het portret aan bod mede in relatie tot de documentaire fotografie.

HET PORTRET in de documentaire fotografie

We hebben gezien dat het in de documentaire fotografie direct of indirect over de mens gaat. Het zal dan ook niet verbazen dat het portret vaak in verschillende verschijningsvormen binnen een documentair project voorkomen. Een portret is meer dan de gelijkenis van iemand. Het fotografische portret stijgt uit boven de afbeelding. Wellicht kun je de pasfoto nog tot een afbeelding rekenen omdat die -noodzakelijk voor het rijbewijs of ID-kaart- aan allerlei specifieke geometrische kenmerken moet voldoen.

Eerst een paar verschillende type portretten.

David Bowie | © Antonin Kratochvil [1997]

Het portret dat iets zegt over de/een persoon. Je zou een dergelijk portret een karakterportret kunnen noemen of een portret dat een specifiek kenmerk van die persoon weergeeft. David Bowie werd als een wat raadselachtige figuur gezien, een man met vele gezichten. Dat raadselachtige komt in dit portret goed tot uitdrukking. De fotograaf Antonin Kratochvil zag kans door lichtvoering en moment iets van van het ‘innerlijke’ van David Bowie te verbeelden. De fotograaf bracht verschillende boeken uit. In 2001 verscheen het boek INCOGNITO met dit portret van David Bowie op de cover. Zeker als iemand een bekende is of zoals in dit geval wereldberoemd kun je in een portret dingen ontdekken die verder gaan dan de afbeelding. De uitdrukking ‘dat is typisch Jan’ bij het zien van een foto van Jan slaat dan niet op zijn krullen of wat grotere neus maar op een bepaald kenmerk of eigenschap van hem.

Anna Magnani | © Philippe Halsman [1951]

De gemoedstoestand: Anna Magnani is een Italiaanse actrice die door Phillippe Halsman is gefotografeerd. De actrice staat bekend om haar theatrale uitstraling. Beter kun je niet wensen als actrice denk ik dan. In publicaties kun je lezen dat ‘Hollywood haar niet de kans gaf om tot volle ontplooiing te komen. Steeds weer gaf men haar de rol van de zich moeizaam handhavende Italiaanse immigrant in de Verenigde Staten, en daar leed ze onder.’ Dit lezende kun je met een beetje fantasie of verbeelding dat -wat emotie betreft- in de foto aflezen. Kennelijk was Halsman er op uit om iets van een gemoedstoestand in het portret vast te leggen. Zelfs als je niets van de vrouw weet, dan nog kun je een verhaal maken over haar vermeende gemoedstoestand.

De Amsterdamse fotograaf Govert de Roos maakte in 2005 een serie over de gemoedstoestand met bekende Nederlanders. De opdracht aan hen was, ‘laat je emoties de vrije loop, brul de longen uit je lijf of pers de tranen uit je ogen’. Ze mochten zelf kiezen. Het was natuurlijk acteren maar de kijker werd meegenomen in de gemoedstoestand van de geportretteerden. Een portret met een bepaalde emotie kan ‘echt’ zijn -dan ligt het weer dicht bij het karakterportret- of gespeeld. In dat laatste geval is de fotograaf nog meer de regisseur van het beeld.

Mary Ellen Mark maakte dit situationeel portret van de familie Damm.

the Damm family | © Mary Ellen Mark [1987]

Deze foto werd gepubliceerd in een hartverscheurend artikel over het gezin van Linda en Dean Damm en hun twee kinderen – een dakloos gezin in Los Angeles [LIFE magazine]. Het artikel riep nogal wat emoties op bij de lezers die dan ook in actie kwamen en geld stuurden, huishoudelijke artikelen en andere dingen als hulp aanboden. Alle bijdragen in welke vorm dan ook werden door de journalisten doorgestuurd naar het gezin. Acht jaar later zochten de journalisten van LIFE de familie weer op en publiceerde enkele nieuwe foto’s van de Damms. Het geld (ruim 9000 dollar) was al na vier maanden verdwenen, opgegaan aan drugs en de situatie was welhaast nog erbarmelijker dan in 1987.

Het situationeel portret verwijst doorgaans naar de omstandigheden waarin de geportretteerde(n) verkeert (verkeren). Dat betekent dat de context waarin iemand of een groep verkeert heel bepalend is voor de betekenis van het beeld. Context wordt ook gegeven door bijvoorbeeld kleding of de plaats waar iemand gefotografeerd wordt. Bij een typologische reeks (§ 3.3) waarin bijvoorbeeld de situatie gelijk is zal de context benadrukt worden en juist weer het persoonlijke van de geportretteerde op de voorgrond treden. Een situationeel portret kan naast omstandigheden ook iets zeggen over de tijd of de cultuur waarin een foto genomen is. Het portret van toen bekeken door de ogen van nu kan zelfs een andere betekenis krijgen (denk o.a. aan de foto’s van de psychiatrische patiënten die in § 2.2. aan de orde zijn gekomen).

In het boek ‘Europese portretfotografie sinds 1990’ [Nederlands Hardcover | isbn 9789492081261 | Druk: 1 februari 2015 | 264 pagina’s | € 39,50] staat een mooi voorbeeld van de Poolse fotograaf Adam Panczuk waarin hij bewoners van de streek Karczeby steeds op een zelfde manier in het landschap portretteert. Daarmee wordt de mens verweven met het landschap, de streek waarin ze geboren zijn, geleefd hebben en zullen sterven. De eenheid van mens en landschap. Ook in de serie Very Hidden People kun je die verbondenheid tussen mens en omgeving zien.

Een reeks portretten die leiden naar een documentaire inhoud

© Bruce Gilden

Een freakshow ? 

BRUCE GILDEN

De extreme portretten van Bruce Gilden zijn meedogenloos wreed!

Spot of aanklacht ?

Wie het denkt te weten mag het zeggen!

Hij staat bekend als in-your-face straatfotograaf en velen gruwen van zijn directe manier om mensen op straat te fotograferen. Sinds een jaar of acht werkt hij aan verschillende portretreeksen. Daarin toont hij mensen met wratten, wonden, acne en zo verder. Zijn close-ups zijn zo meedogenloos dat ze de mensen lijken te ontmenselijken. Zelfs volgens zijn maatstaven is het extreem. De kaders zijn volledig gevuld met keiharde portretten, verder is er niets. De context zijn de mensen zelf. Mensen die door het leven zijn gekneusd en mogelijk verslagen: door arm te zijn, rechteloos te zijn en, in sommige gevallen, door zich terug te trekken in alcoholisme of drugsverslaving. Bruce Gilden kan deze gebroken gezichten in ons gezicht duwen om te confronteren met datgene waar we gewoonlijk van weg willen kijken. We stellen ons van alles voor, als we naar deze portretten kijken. We zien in de gezichten allerlei zaken die we in de foto’s feitelijk niet zien. De verbeelding van de omstandigheden slaan toe. Is het de freakshow van de late jaren vijftig van de vorige eeuw toen mannen met ‘olifantenslurfen’ en dames met drie borsten voor vermaak en vertier op de kermis zorgden? Of is het een beeld dat de onderkant van de Amerikaanse sociale klassen laat zien, als een schreeuw van protest tegen de omstandigheden die niet zichtbaar zijn maar wel vermoed worden.

Kijk hier naar de serie ‘farm boys and farm girls’ en naar ‘only God can judge me’.

Overigens heeft Gilden van allen toestemming gekregen om deze foto’s te publiceren.

Horia Manolache beschaafd en integer

Laten we het na Bruce Gilden weer wat beschaafder maken. De fotograaf Horia Manolache maakte net als Bruce Gilden ook foto’s van mensen die we bestempelen als de zwakkere -of misschien wel de zwakste- van onze samenleving, homeless people.

Horia schrijft op zijn website: “De daklozen hadden geen huis om naar terug te keren. Ze horen nergens thuis. Het meest waardevolle menselijke bezit is misschien wel ons zelfbeeld. In de fysieke wereld manifesteert dat zich als ons thuis. De plek waar we heen gaan om te schuilen, uit elkaar te vallen en te herstellen. Of de plek om te zijn met mensen van wie we houden. Mensen die op straat wonen zonder een thuis, hebben een groot deel van hun eigenwaarde verloren. Hun wonden zijn openbaar, voor iedereen zichtbaar en ze zijn verworden tot een stereotype. In plaats van degenen die ze ooit waren met het zelfbeeld waarover ze ooit beschikte.”

Uit de serie The prince and the pauper | © Horia Manolache

De foto’s van Manolache met als titel “The Prince and the Pauper” tonen de daklozen die hij in San Francisco ontmoette. Hij vroeg ze wat ze zouden willen worden, wat hun droom was of hoe ze gezien wilde worden. Hij maakte portretten van ze, dubbelportretten met links hun huidige ik en rechts de gedroomde ik. Met de band die hij met hen individueel opbouwde maakte hij integere en veelzeggende beelden. Droombeelden die we begrijpen, beelden met compassie. Even zien we de eigenwaarde van de dakloze weer. Hij maakte er een boek van en op zijn website zie je de serie waarbij uitsluitend de foto’s van het ‘gedroomde ik’ te zien zijn. Op de site van lensculture -waar ik hem ontdekte- staan steeds de tweeluiken. Wat mij betreft nog krachtiger in zijn beeldtaal. En kijk daar ook eens naar foto 12 van Dan. Die foto alleen al vertelt een heel verhaal. Een krachtige reeks portretten die leiden tot een integere documentaire!

Het verhalende portret

Wanneer portretten in een serie leiden tot een documentaire kun je spreken van verhalende portretten. Niet zozeer het ene enkele portret vertelt het grotere verhaal maar de serie als zodanig wel. In dit verband wil ik nog twee Nederlandse fotografen noemen die met ‘pure’ portretten in serieverband een in mijn ogen helder verhaal vertellen. Het zijn Martin Roemers en Jan Banning.

Uit de serie: De Ogen van de Oorlog | © Martin Roemers

Martin Roemers (1962) studeerde af in 1991 aan de AKI Academie voor Beeldende Kunsten in Enschede. Hij maakt onder andere langlopende projecten over verstedelijking en heeft de langetermijneffecten van oorlogsvoering veelvuldig in beeld gebracht. Kijk eens naar de portretseries ‘The Eyes of War’ op zijn website. Een serie zonder enige context, althans als je het puur vanuit het beeld bekijkt. De serie ‘The Never-Ending War’ is juist een documentaire serie waarbij hij portretten afwisselt met situationele beelden.

Uit de serie Troostmeisjes | © Jan Banning

Jan Banning (1954), fotograaf, is in Nederland geboren en zijn ouders kwamen uit voormalig Nederlands-Indië. Hij studeerde sociale en economische geschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen en werkt sinds 1981 als fotograaf. In 2010 bracht hij zijn serie Comfort Women uit van hoogbejaarde Indonesische vrouwen. De vrouwen zijn afkomstig uit Java, Sumatra en de Zuid-Molukken. Uit hun ogen spreekt het verleden; de verdrongen geschiedenis van de ‘troostmeisjes’. In de Tweede Wereldoorlog zijn zij door de Japanse bezetter gedwongen tot prostitutie. Zij hebben de moed -na al die jaren- hun pijnlijke verleden over het voetlicht te brengen door zich te laten fotograferen door Banning. Met zijn foto’s geeft hij het bizarre oorlogsverleden in letterlijk en figuurlijk opzicht een gezicht. De ogen van de vrouwen spreken boekdelen. Zij durven hun gezicht te laten zien en vertellen daarmee hun verhaal.

Tot slot fotografe Mary Berridge

Mary Berridge maakt indrukwekkende documentaires. Ik raad aan het project Visible Spectrum te bekijken waarin het documentaire portret centraal staat. Portretten die ik ook situationele portretten noem omdat de omgeving waarin de mensen zijn geportretteerd eveneens van belang is.

Will from the series ‘Visible Spectrum: portraits from the world.l of autism’ | © Mary Berridge

Op zevenjarige leeftijd werd bij de zoon van Mary Berridge het syndroom van Asperger vastgesteld. Sindsdien moet de fotograaf er steeds weer achter komen hoe weinig mensen weten over stoornis aan het autismespectrum en hoeveel foutieve informatie daarover in omloop is. Dat vormde de basis voor haar onderzoek en serie over neurodiversiteit en autisme. Met haar fotoserie laat Berridge zien hoe verschillend mensen met autisme kunnen zijn. Sinds 2014 heeft ze inmiddels ongeveer 60 mensen tussen de 3 en 55 jaar ontmoet en geportretteerd. Autisme kun je begrijpen door er over te lezen. Maar als je haar foto’s ziet voel je als het ware op welke manier mensen met deze stoornis reageren en ervaar je iets van ‘hun zijn’ in het sociale domein. Juist omdat je van de ‘buitenkant’ soms helemaal niet ziet dat er iets aan de hand is, worden deze mensen vaak verkeerd begrepen. Het verhaal van de leerling die een uitermate ongeïnteresseerde en luie indruk maakte maar bij nader inzien leed aan een stoornis uit het autistisch spectrum is in onderwijskringen genoegzaam bekend. Het laten zien en voelen van deze stoornis is wat mij betreft de kracht van Berridge’s serie.

KERNPUNT

We onderscheiden enkele typen portretten

  • individuele portret, zijnde het karakterportret of kenmerk(en) van een persoon tonen.
  • subjectieve portret, zijnde het portret waarmee de fotograaf zich wil uitdrukken. Dit kan dus ook een portret zijn dat een emotie of gemoedstoestand uitdrukt.
  • situationeel portret waarin de achtergrond of sociale omstandigheden getoond worden.
  • het verhalende portret, dat vaak in combinatie met andere foto’s in een contextrijke reeks tot een specifieke (documentaire) betekenis leidt.

Opdracht #5.1

HET PORTRET

Ik acht het wel waarschijnlijk dat je wel eens een portret hebt gemaakt. Misschien zelfs heel veel. In het kader van deze paragraaf vraag ik je om één portretfoto (niet meer) uit je archief te nemen en aan te geven tot welk ‘type’ portret je dit vindt behoren. Beschrijf bovendien de betekenis van dit portret (wat je ermee uitdrukt | wat de betekenis is die je graag overbrengt) in maximaal 50 woorden.

Als je het wilt publiceren, stuur me het portret dan samen met de korte tekst.